In het kort: We krijgen steeds meer te maken met perioden van droogte en er wordt verwacht dat dit de komende decennia in ernst alleen maar zal toenemen. Veel boeren wapenen zich door waterbesparende maatregelen te nemen. Maar wordt er door voor deze besparende maatregelen te kiezen niet een heel groot potentieel gemist? Want water is een heel bijzonder weefsel, water werkt van nature mee aan het oogsten en ophopen van steeds meer water. Met die wetenschap zijn er elders in de wereld steeds meer boeren die tijdens het telen steeds meer water in bodem en vegetatie ophopen...
Door Jos Willemsen
Wie zich in gedachte naar rijke natuurlijke landschappen verplaatsen kan, kan zien dat deze landschappen van nature meer water aantrekken dan ze zelf nodig hebben. In die landschappen kun je zien dat de bodems meer water bevatten dan de vegetatie nodig heeft. In die landschappen is er heel veel water voorradig. Het ophopen van water is het verborgen talent van water, het ophopen van water is wat het levende weefsel van nature doet. Water is een weefsel dat verzorgend is en vruchtbaar is, en doorheen de tijd uit damp steeds meer waters voortbrengt.
Ook grote delen van onze landschappen, ook van de hoger gelegen delen bestonden ooit uit moerassige bossen en dit is helmaal nog niet zo heel lang geleden. In de kronen van deze bomen kon regen en damp verzamelen en in sompige bodems ophopen. Vanuit deze sompige bodems gutste het water het hele jaar rond doorheen de lager gelegen landschappen uiteindelijk doorheen rivieren weer naar zee. Om daar weer te verdampen.
Nu we met toenemende droogte te maken krijgen wordt aan oplossingen gewerkt. Voor landbouw en natuur wordt in natte winters steeds meer water in bassins en verbrede waterlichamen opgeslagen. Afvalwater wordt opnieuw gebruikt en er wordt aan toepassing van meer droogteresistente teelten gewerkt zoals wijnstokken, quinoia of kikkererwten. Ook worden er nieuwe droogteresistente rassen ontwikkeld. Allemaal ontwikkelingen met één simpel doel: Zo weinig mogelijk water te ver-bruiken.
Maar wordt er met deze strategieën en met de grote investeringen die hiermee gepaard gaan niet een heel groot potentieel gemist? Want water werkt van nature mee aan het oogsten en ophopen van steeds meer water. Dat is wat water van nature doet wanneer water de condities krijgt om dit te doen. Moet de oefening dan gaan over hoe wij onszelf in staat stellen met de toenemende droogte en schaarste om te gaan? Of moet de oefening gaan over hoe wij water opnieuw in staat stellen steeds meer water in landschappen op te hopen om terwijl rijke vruchtbare landschappen te creëren?
Ik denk vooral het laatste.
Steeds meer water in bodem en vegetatie ophopen
Het was Victor Schauberger die bijna honderd jaar geleden water al als levende substantie beschreef. Hij benadrukte dat water niet als grondstof begrepen dient te worden maar begrepen moet worden als een substantie die leeft en daarom voortdurend hoort te stromen en als deel van het levende weefsel aan de creatie van leven hoort deel te nemen. Wanneer dat niet gebeurt sterft het water, het water verliest de vitaliteit en verliest dan de capaciteit om water succesvol te laten circuleren en creëren. Nu bijna honderd jaar later begrijpen wij water nog altijd als een grondstof. En begrijpen wij efficiëntie als de kunst zo weinig mogelijk water te ver-bruiken. Maar dat is niet wat efficiëntie is. Efficiëntie is de kunst zo veel mogelijk water te ge-bruiken. Om planten, dieren, schimmels en bacteriën hiermee in staat te stellen steeds meer water in bodem en vegetatie op te hopen.
Van weinig water ver-bruik naar veel water ge-bruik
Doorheen mijn lichaam stroomt ongeveer vijf liter bloed. Het bloed maakt dat mijn organen functioneren en dat ik mij in mijn dagelijks leven kan manifesteren, aan leven kan bijdragen en ook dit artikel kan schrijven. Nergens in mijn lichaam bevindt zich een flesje waarin bloed wordt opgeslagen voor tijden waarin ik over te weinig bloed beschik. Alle bloed stroomt voortdurend doorheen hart, slagaders, aders, en haarvaatjes. Alle bloed wordt zo vitaal gehouden en zo werkt al dit bloed mee aan de expressie van mijn leven.
Water hoort niet in reservoirs en verruimde waterlichamen te worden opgeslagen. Water moet stromen en in omloop zijn. En zo in die stroom bijdragen aan het ontstaan van steeds meer leven en aan het ontstaan van poreuze bodem.
Op eenzelfde wijze zou water in plaats van in reservoirs en verruimde waterlichamen opgeslagen te worden vooral doorheen planten, dieren, schimmels, bacteriën en langsheen bodemdeeltjes moeten stromen. Vooral doorheen die fijne landschappelijke haarvaatjes. Op een wijze waarin water voortdurend stromen kan, spelen kan en vitaal kan zijn en aan de expressie van leven vorm kan geven. Dat is wat water leuk vindt, dat is wat water het liefste doet. Het is zo dat water in het ophopen van steeds meer water opnieuw succesvol kan zijn. Wanneer water niet langer doorheen de haarvaten van het landschap stroomt is er met de inrichting en het gebruik van die landschappen en met het gebruik van die waters iets grondig mis.
Wanneer water niet langer doorheen de haarvaten van het landschap stroomt is het geen zaak om met beperkte hoeveelheden water om te leren gaan, ook geen zaak om water tijdelijk op te slaan. Het is dan zaak de patronen waarin water stroomt en ophoopt te herstellen en het weinige water dat er nog wel is aan het werk te zetten. En dit lijkt misschien een ingewikkelde opgave, maar terwijl ik dit zo beschrijf zijn er wereldwijd steeds meer boeren die deze watersport beoefenen. Hun doel is niet zo weinig mogelijk water te ver-bruiken hun doel is zo veel mogelijk water te ge-bruiken. Hun doel is te telen op een wijze waardoor water is staat word gesteld steeds meer water in bodem en vegetatie op te hopen. Dat is waar het nieuwe boeren over zou moeten gaan over de kunst om tijdens de productie van voedsel en grondstoffen steeds meer water uit regen en uit waterdamp te oogsten en zo steeds meer water in bodem en vegetatie op te hopen.
Eén van de koplopers in deze boeren watersport is Ernst Götsch. Götsch boert in Bahia in Brazilië op gronden waar boeren zijn weggetrokken omdat het daar gewoon niet meer lukte. De gronden waren onvruchtbaar geworden en over voldoende water kon men niet meer beschikken. Wie hier nu naartoe gaat, treft geen onvruchtbare, verdroogde gronden aan maar ziet dat droogte voor extreem rijke, voedselproducerende bossystemen heeft plaatsgemaakt.
Olhos D'Água farm in Bahia Brazilië
Het is niet voor niets dat Götsch door zo veel jonge mensen gevolgd wordt. Op dit bedrijf worden bodems steeds vruchtbaarder en deze eerder zo weinig vruchtbare bodems brengen nu onder meer de beste cacao van de hele wereld voort. Dit alles zonder bemesting aan te voeren en zonder irrigatie. Drooggevallen beekjes waarvan men het bestaan vergeten was stromen weer en jagers komen juist hier jagen omdat er zo ontzettend veel wild zit. Götsch vindt dat niet leuk, maar het is een eenvoudig gevolg van zijn eigen succes. Het succes waarmee hij landschappen accumulatief maakt.
Landschappen het accumulerend vermogen weer terug geven
Accumuleren is een moeilijk woord voor ophopen. In deze context wordt er gedoeld op het ophopen van zonne-energie en het ophopen van water in bodems, vegetatie en in voedsel. Doordat zijn plantages vooral met bomen begroeid zijn, krijgt de bodem niet de kans om uit te drogen en wordt er op zijn velden voortdurend zonne-energie en water geoogst en in biomassa opgehoopt.
Bij aanplant gebruikt Götsch eerst de soorten (vaak eucalyptus) die in de extreem droge condities toch kunnen groeien en in deze condities in staat zijn grote hoeveelheden biomassa aan te maken. Vervolgens snoeit hij de bomen heel regelmatig en juist niet in de winter maar in de zomer - het moment wanneer de bomen de meeste energie in zich hebben opgehoopt en het groen nog zacht, kruidachtig en voedzaam is. Om dit groene snoeisel vervolgens aan de bodem over te dragen. Het bodemleven krijgt zo heel veel voedsel en kan zo talrijk worden. Hierdoor kan het bodemleven mineralen die wel in de bodem aanwezig zijn maar voor planten nog niet opneembaar zijn als nieuw voedsel voor planten opneembaar maken. Zo worden deze bodems steeds vruchtbaarder én steeds sponziger.
De patronen waarin water instaat wordt gesteld in bodem en vegetatie op te hopen zijn ontwricht. Bijna al onze bodems hebben hier in meer- of mindere mate mee te maken. Met gangbare methoden zoals het besparen en tijdelijk opslaan van water wordt daar feitelijk niets aan gedaan. Terwijl wij water besparen en tijdelijk opslaan zullen processen van verdroging nog steeds hardnekkiger worden. Hoe kunnen we landschappen het accumulerend vermogen weer terug geven? Dat is de kern van de vraag.
Sla water op in planten en in sponzige bodems
Götsch laat zien dat het vooral de kunst is water in planten en in sponzige bodems op te slaan. Zo wordt water als levend weefsel in staat gesteld aan het aantrekken van nog meer water mee te werken. Bij het vasthouden van water in natte perioden en bij het oogsten van atmosferische waterdamp in droge perioden. Water wordt zo in staat gesteld mee te werken aan de productie van voedsel, grondstoffen en biodiversiteit, aan het herstellen van landschappen en aan het terugdraaien van klimaatverandering. Op die manier is water niet een grondstof maar kan water ook iets doen; Water kan dan als levende substantie actief aan het creëren van steeds meer leven meewerken.
Water aan het creëren van steeds meer leven laten meewerken
Dit lijkt misschien iets nieuws, maar de principes zijn zo oud als het leven zelve. In ecosystemen is het miljoenen jaren lang zo gegaan. Er is gedurende lange tijd heel veel water in landschappen opgehoopt. Het groen snoeien van bomen lijkt misschien gek maar onze landschappen waren lange tijd door mastodonten bevolkt. Grote herbivoren die niets anders deden dan grote hoeveelheden bladeren en takken van bomen rukken, te verteren en als stronten aan de bodem overdragen. Bodems werden zo steeds vruchtbaarder en steeds sappiger. Je zou kunnen zeggen dat het enige wat Götsch doet is deze herbivoren nabootsen. Het is het landschappelijk metabolisme dat nu vaak ontwricht is en waardoor bodemvruchtbaarheid steeds meer afneemt. Door dit snoeien en mulchen wordt dit metabolisme opnieuw geactiveerd en succesvol gemaakt. Het opnieuw verrijkende bodemleven kan zo bijdragen aan het ontstaan van rijke vruchtbare landschappen.
Creëren van rijke vruchtbare landschappen
Critici die gewend zijn aan een hoge jaarlijkse opbrengst zeggen dat het wel heel lang duurt voordat zo’n agroforestry systeem hoog productief is. Maar de in pakweg 50 jaar aangerichte landschapsschade kan met deze syntropische methoden in circa 10 jaar worden teruggedraaid. Uit de dan ontstane ecosystemen kan vervolgens rijkelijk voedsel en grondstoffen worden geoogst zonder kosten voor dure meststoffen, dure middelen en dure mechanisatie. Terwijl het systeem zelf steeds productiever wordt, neemt de biodiversiteit voortdurend toe en kan zelfs tot in woestijnen het landbouwareaal worden uitgebreid. De startfase kan overbrugd worden door in rijen te telen en zo de gebruikelijk éénjarige teelten met nieuwe meerjarige teelten te combineren. Zo kan het nieuwe het oude geleidelijk vervangen en kunnen waterreserves op natuurlijke wijze steeds meer worden aangevuld.
Ik denk dat we deze crisis van droogte als een uitnodiging mogen aangrijpen. Een uitnodiging om de diepe waters van droogte in te gaan. Want we kunnen zo niet verder gaan.
Maar vooral, we zijn door onze jachtige manier van leven, door allerlei vergeten oorzaken vergeten wat water in essentie is. Vergeten wat water fijn vindt, vergeten welke condities water nodig heeft en vergeten wat water zo goed kan.
Water bevat, hoe droog het ook geworden is, de potentie om er meer water van te maken.
Een potentie die heel groot is.
Voor iedereen die van water toenemende vruchtbaarheid een succes wil maken en zich met natuurlijke (voedsel)productie wil verbinden organiseren we deze zomer een zomerkamp Regeneratieve landbouw op een prachtig landgoed bij Boeren in het Bos in Friesland.
Voor boeren en voor niet-boeren. Doe je mee?
Jos Willemsen - Enjoys creating vivacious environments by teaming with life...
Trailer JOS - De mens als nuttige soort - door HENK. De film ging in september 2022
bij FIlm by the Sea in premiere en is nu te zien op Vimeo in Picl